بوزجانی از بزرگترین دانشمندان زمان خود به شمار می‌آمده، و این، از ذکر نام او در الفهرست ابن‌ندیم که معاصر بوزجانی بوده است، پیداست، لذا وی از مشهورترین دانشمندان مسلمان، و منشأ نوآوری‌ها و پژوهش‌های زیادی، به‌ویژه در هندسه و ریاضیات و نجوم، بوده است، تا جایی که او را با لقب‌های «حاسب» و «مهندس» نام برده‌اند.
بوزجانی حساب و علم اعداد را نزد عموی خود، ابوعمرو مغازلی، و دایی خود، ابوعبدالله محمدبن عنبسه آموخت و در 348 ه‌ق به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمرش در آنجا اقامت گزید. وی ادامه تحصیلات خود را در بغداد که شهر علم بود ادامه داد تا دانشمندی بی‌نظیر گردید.
بوزجانی در بغداد، علاوه بر کارهای علمی، از جمله رصدها و پژوهش‌های ستاره‌شناختی، به امور دیوانی نیز می‌پرداخت. بوزجانی در 360 ه‌ق در مجلس مناظره‌ای که در دربار عزالدوله میان دو تن از متکلمان عصر برپا شده بود حضور داشته و در سال 362 ه‌ق به همراه هیئتی برای آگاه کردن عزالدوله بختیار از اوضاع بحرانی بغداد به کوفه رفته است.
بوزجانی در بغداد، سرپرستی بیمارستانی را نیز به عهده داشته است.
او با ابوحیان توحیدی، ابوعلی حُبوبی، ابوریحان بیرونی و بسیاری از دانشمندان زمان خود ارتباط و مکاتبات داشته است.
فعالیت‌های علمی بوزجانی در بغداد، دامنه وسیعی از علوم مختلف، چون هندسه و مثلثات و حساب و نجوم، را دربر می‌گرفته و در هر کدام از این‌ها او به دستاوردهای بدیع و تازه‌ای رسیده است. کار مهم بوزجانی در مثلثات ابداع شکلِظلی است که در حل مثلث قائم‌الزاویةه کروی به کار می‌رود. وی حالت خاص شکل مغنی را در مثلث قائم‌الزاویه کروی نیز اثبات کرده است. او همچنین روش‌های گوناگونی برای رسم شکل‌های مختلف هندسی با خط‌کش و پرگاری که فتحه آن ثابت شده باشد، ابداع کرده است.
بوزجانی روشی ابداع کرد که به کمک آن نسبت به روش‌های پیشین، کسرها با سرعت بیشتری ساده می‌شوند. او در منزل دوم، نخستین مورد کاربرد اعداد منفی در تاریخ ریاضیات در جهان اسلام را آورده و از اصطلاح «دَیْن» (وام) برای این مفهوم استفاده کرده است.
یکی از مهمترین کارهای نجومی ابوالوفا، که اطلاعاتی از آن باقی مانده، همکاری او با ابوریحان بیرونی در رصد ماه گرفتگی، در 387 ه‌ق بوده است.
عمده پژوهش‌ها و نوآوری‌های ریاضی بوزجانی در مهمترین کتاب ریاضی او، کتاب فی مایحتاج الیه الکُتّاب و العُمّال من علم الحساب ذکر شده است.
خدمات و کارهای او بسیار زیاد است که در این مختصر نمی‌گنجد.
ابن ندیم کتاب‌های که در ذیل ذکر می‌شود را به او بوزجانی نسبت داده است:
۱) کتاب تفسیر کتاب خوارزمی فی الجبر و المقابلة.
۲) کتاب تفسیر دیوفنطس فی الجبر.
۳) کتاب البراهین علی القضایا التی استعمل دیوفنطس فی کتابه و علی ما استعمله هو فی التفسیر.
۴) کتاب استخراج ضلع المکعب و مال المال و مایترکب منهما که موضوع آن حل هندسی معادلات =a ۴ x، =a ۳ x و =b ۳ +ax ۴ x است.
۵) کتاب زیج الکامل که به نوشته ابن ندیم در سه مقاله بوده است.
کتاب‌های دیگری هستند که برخی از مولفان آنها را نیز به بوزجانی نسبت داده‌اند.
کتاب‌ها و رساله‌هایی که از ابوالوفا در حال حاضر موجودند عبارت هستند از:
۱. المجسطی.
۲. فی مایحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسه.
۳. فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب.
۴. زیج شامل.
۵. رساله فی ترکیب عدد الوفق فی المربعات.
۶. رساله فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات و اخذ تفاضلهما.
۷. رساله الارثماطیقی.
۸. رساله فی معرفة الابعاد بین المساکن.
۹. رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک.
۱۰. رساله قوس قزح.
۱۱. جواب ابی الوفا محمد بن محمد البوزجانی عما سأله الفقیه ابوعلی بن حارث.
۱۲. رساله فی النسب و التعریفات.
۱۳. فی عمل المسطرة و البرکار و الکونیا.
۱۴. رساله‌ای در هندسه.
وفات بوزجانی در سوم رجب 388 ه‌ق برابر با چنین روزی اتفاق افتاد.
✍️ محمد مکفی رودی
دیدگاهتان را بنویسید