- زندگی‌نامه:وی دوران نوجوانی خود را در خراسان، نزد فیلسوف و دانشمند بزرگ، خیام نیشابوری و استادانی چون محمد حِمَویه گذرانید و آموزش دید.او در نوجوانی به فراگیری دروس دینی روی آورد و هم‌زمان با فراگیری دانش زمانه خود، به کنکاش و بررسی ادیان پرداخت و در روند جستجوگری‌های خویش، باورهای ایمانی خود را مورد تجدیدنظر قرار داد.
او به علوم ریاضیات، ادب، فقه، حدیث، کلام، فلسفه، تصوف و عرفان تسلط داشت و به سبب تبحری که در فقه به دست آورد، عنوان قاضی و مدرس نیز را از آن خود کرد. وی تا 21 سالگی در علم کلام بیش از سایر علوم زمان خود تعمق کرد اما این علم نه تنها او را سیراب نکرد بلکه او را پریشان‌تر از قبل به وادی سرگردانی کشاند تا اینکه مطالعه آثار امام محمد غزالی او را از گمراهی نجات بخشید.
- آثار:
کتاب‌های «رساله لوایح»، «یزدان شناخت»، «رساله جمالی»، «تمهیدات» یا «زبدة الحقایق» از جمله آثار مشهور عین القضات است. - اعدام شدن عین‌القضات:عین القضات همدانی روش حسین بن منصور حلاج را داشته و در گفتن آنچه می‌دانسته بی‌پروایی می‌کرده است. از این‌رو، وی را به علت ادعای خدایی، متهم ساختند اما چون عزیزالدین مستوفی اصفهانی وزیر سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه سلجوق به او ارادت داشت، به رفع اتهام وی کوشید.هنگامی که وزیر سلطان بر اثر دسیسه‌های ابوالقاسم قوام الدین درگزینی به حبس افتاد و در تکریت به قتل رسید؛ عین القضات همدانی نیز که در اثر دوستی عزیزالدین مستوفی با قوام الدین درگزینی مخالفت داشت، مورد مؤاخذه و غضب وزیر جدید واقع شد، بدین صورت که قوام الدین، مجلسی ترتیب داد و از جماعتی از عالمان قشری، حکم قتل عین القضات را گرفت و سپس دستور داد تا او را به بغداد برده و در آنجا به زندان بیندازند. بنابراین عین القضات دستگیر و به زندان بغداد روانه شد و در سن 33 سالگی در زندان، کتاب «شکوی الغرایب» را به زبان عربی نوشت که این کتاب ارزنده را دفاعیه عین القضات می‌شمارند.
عماد کاتب اصفهانی (برادرزاده عزیزالدین) در کتاب خریدة القصر خود، سیر شهادت قاضی را چنین بیان می‌کند: عین القضات میانه‌ای الاصل، همدانی زیست. دوست با وفای عموی من صدر شهید بود. هنگامی که عمویم بیچاره شد، درگزینی بر کشتن او توانایی یافت. عین القضات نمونه تیزهوشی و دانشمندی بود، آفتاب، پس از مرگ غزالی بر فاضل‌تر از وی نتابید. عین القضات در نگارش‌های عربی خود به راه غزالی می‌رفت. وزیری پست‌خو، وی را به همدان بازگردانید و با کمک یارانش با عین القضات آن کردند که جهودان با عیسی کردند.
- سرانجام عین القضات را به دستور ابوالقاسم درگزینی به سرعت از بغداد به همدان بازگرداندند و شب هفتم جمادی الاخر سال ۵۲۵ ه‌ق (۵۰۹ شمسی) در مدرسه ای که در آن به تربیت و ارشاد مریدان و وعظ می پرداخت، دار زدند.
✍️ محمد مکفی رودی
