شجره نسب: عبدالرحمن جلال الدین بن ابی بکر محمد کمال الدین بن سابق الدین بن عثمان فخر الدین بن محمد ناظر الدین بن سیف الدین خضربن ابی الصلاح ایوب نجم الدین بن محمد ناصر الدین بن شیخ همام الدین سیوطی
جلال الدین سیوطی در محله خضریه از توابع شهر سیوط، شامگاه یکم رجب المرجب سال 849 هـ دیده به جهان گشود. از نخستین روزهای تولد، نبوغ و زیرکی و پاکی و نزاکت در سیمای او آشکار بود و خداوند خوبی‌های فراوان در وجود مبارک او به ودیعت گذاشته بود.
- تحصیل علم و از دست دادن سایه پدری:
هنگامی که عمر مبارک جلال الدین سیوطی 5 سال و 7 ماه بود سایه پدری را از دست داد و از تکیه‌گاه قابل اعتمادی محروم گشت. حسب وصیت پدر بزرگوارش تربیت و سرپرستی او به شیخ کمال الدین ابن الهمام حنفی سپرده شد. شیخ مذکور لحظه‌ای از تعلیم و تربیت سیوطی غفلت نورزید، چنانچه ایشان در 8 سالگی قرآن را حفظ نمود. طبق روال آن زمان کتابهایی همچون مناهج، اصول، الفیه ابن مالک را حفظ کرد و از محضر مشایخ وقت آن روزگار مانند شیخ شمس سیرامی، شیخ مرزبانی حنفی بسیاری از کتابهای متداول درسی را فرا گرفت و از محضر بزرگانی همچون شیخ شهاب الدین، شیخ الاسلام علم الدین علامه بلقینی، علامه شرف الدین المناوی بهره جست و مدت 14 سال در حلقه درس محقق روزگار علامه محی الدین کافچی حضور پیدا کرد و در تمام علوم و فنون عصر خویش دست پیدا کرد و تبدیل به نابغه روزگار گردید و در کتاب «حاطب اللیل و جارف اللیل» خود، نوشته است که از محضر 151 استاد بهره جسته و زانوی تلمذ زده است.
علامه سیوطی حافظ الحدیث بود، در رابطه با قوت و قدرت حافظه‌اش نوشته است، من دویست هزار حدیث حفظ هستم و اگر چنانچه بیش از آنها به من می‌رسید آنها را حفظ می‌کردم.
پس از آنکه عمر شریف و مبارک سیوطی به 40 سال رسید، تمام مشاغل دنیوی، درس و تدریس، افتاء و جواب دهی مردم را ترک کرد و به عالم تجرد، عزلت و گوشه‌نشینی، ریاضت و عبادت پرداخت.
خلوتی خواهم که دور چرخ چون گردباد خاکدان دهر ایزد نیابد گردهن
سیوطی در رابطه با عزلت و گوشه‌نشینی خود کتابی به نام التنفس و مقاصفة نوشت و در آن دلایل ترک تدریس و افتاء را توضیح داد.
سیوطی هیچ سنخیّت و تناسبی با مال و متاع دنیا نداشت، قناعت، سرمایه سرمدی و ابدی او بود. طمع مال دنیا را زهری کشنده برای علم می‌پنداشت. فطرتاً از حضور در مجالس سلاطین و امراء متنفر بود و هیچ گونه هدیه و تحفه‌ای از دربار سلاطین و امراء نمی‌پذیرفت.
باری سلطان غوری یک غلام به همراه 10000 اشرفی برای سیوطی به عنوان هدیه فرستاد اما سیوطی نپذیرفت. اشرفی‌ها را باز گرداند و غلام را آزاد کرد و به عنوان خادم حجره پیامبر صلی الله علیه و سلم به مدینه فرستاد و به خادم خودش گفت، در آینده هرگز هدیه‌ای برای من قبول نکن زیرا خداوند مرا از پذیرفتن هدیه مستغنی ساخته است. علامه اقبال در رابطه با بی‌نیازی علماء فرموده‌اند:
سروری در دین ما خدمت‌گری است عدل فاروقی و فقر حیدری است
آن امیرانی که میری کرده‌اند در شهنشاهی فقیری کرده‌اند
گاهی اتفاق می‌افتاد که سلاطین و امراء باربار اصرار می‌ورزیدند تا با وی ملاقات کنند اما ایشان هرگز نمی‌پذیرفت.
مرو به خانه ارباب بی مروت دهر که کنج عافیت در سرای خویشتن است
- کرامات و خرق عادات علامه سیوطی:
محمد بن علی حباک خادم مخصوص حضرت سیوطی می‌گوید: روزی سیوطی به وقت قیلوله به من گفت: اگر قول بدهی که تا آخر عمرم این راز را بر ملا نکنی نماز عصر امروز را در مکه مکرمه می‌خوانیم. ابن حباک می‌گوید: قول دادم که هرگز این راز را در حیات وی افشا نکنم.
آنگاه به من گفت: چشمانت را ببند و 22 قدم به سمت جلو بردار، چنانچه من چشمانم را بستم و 22 قدم بسوی جلو برداشتم، آنگاه چشمانم را باز کردم و متوجه شدم که در مکه مکرمه کنار بیت الله الحرام در قسمت باب المعلی هستم. طواف کردیم و آب زمزم نوشیدیم، آنگاه فرمودند. تعجب نکن برایمان طی زمین صورت گرفته است، ابن حباک می‌گوید: من بسیاری از حجاج مصری را که در آن سال به قصد ادای حج به بیت الله الحرام تشریف برده بودند شناختم. سپس سیوطی گفت: اگر می‌خواهی که با هم برگردیم و الا می‌توانی به همراه حجاج پس از پایان مراسم حج برگردی. من گفتم که دوست دارم هم اکنون به همراه شما برگردم. چنانچه تا باب المعلی رسیدیم به گفت: چشمانت را ببند و 7 قدم به سوی جلو بردار. زمانی چشمانم را باز کردم در مصر بودم،
بُعد منزل نبود در سفرهای روحانی
- زیارت پیامبر صلی الله علیه و سلم در خواب و اعطای لقب شیخ السنه به ویک
علامه سیوطی بیش از 70 مرتبه پیامبر صلی الله علیه و سلم را در خواب زیارت کردند. پیامبر صلی الله علیه و سلم ایشان را با لقب یا شیخ السنه و یا شیخ الحدیث خطاب نمودند. بدین جهت لقب ایشان شیخ الحدیث و شیخ السنة بود، شیخ شاذلی می‌گوید: من از سیوطی پرسیدم که شما چند مرتبه پیامبر صلی الله علیه و سلم را در خواب دیدی؟ فرمودند: 70 مرتبه.
- کارنامه علمی علامه سیوطی رحمه الله
به قول داود مالکی تصنیفات و تألیفات علامه سیوطی بیش از 500 عنوان می‌باشند و سیوطی در تصنیف و تألیف ید طولایی داشت، کتابهای به جا مانده از او و سعت نظر و کثرت اطلاعات علمی و بصیرت مجتهدانه او را به خوبی نمایان کرده است. علامه دهلوی رحمه الله از شخصی معتمد و آگاه در بستان المحدثین نقل کرده‌اند: کثرت نوشته و تألیفات امام غزالی رحمه الله را برشمردم و با روزهای عمر وی تقسیم کردم، به طور متوسط ایشان روزی 16 صفحه می‌نوشته‌اند اما میانگین نوشته‌های علامه طبری، ابن جوزی و علامه سیوطی بیشتر از 16 صفحه می‌باشند.
نخستین تألیفات علامه سیوطی شرح استعاذه و بسم الله الرحمن الرحیم بوده و از آن پس قطار نوشته‌های سیوطی به راه افتاد و در هر فنی کتاب نوشته‌اند. مقبول ترین و مشهورترین کتاب وی الاتقان فی علوم القرآن است که در تمام بلاد اسلامی در نصاب درسی حوزه‌ها و دانشگاه‌های اسلامی گنجانده شده است و مورد توجه خوانندگان قرار گرفته. علامه سیوطی برای نوشتن این کتاب هزاران صفحه را ورق گردانی نمود و طی مدت 4 سال آن را به پایه تکمیل رساند.
«جهت اطلاع از فهرست تصنیفات علامه سیوطی به کتاب حسن المحاظره تألیف خود ایشان از صفحه 156 تا 161 مراجعه شود. یکی از تألیفات علامه سیوطی تفسیر جلالین است. تفسیر جلالین از قدیم الایام تا کنون جزو برنامه درسی حوزه‌های علمیه معتبر جهان اسلام می‌باشد. علامه سیوطی آن را 6 سال پس از وفات علامه جلال الدین محلی تألیف نمود. از اول تا آخر سبک محلی را رعایت کرده است. در زمان تألیف جلالین عمر وی 22 سال بود و این نشان می‌دهد که علامه سیوطی چه قدر سریع التألیف بودند.
- إسعاف المبطأ برجال الموطأ
- الآیة الکبری فی شرح قصة الاسراء
- الأشباه والنظائر
- الإتقان فی علوم القرآن
- الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر
- الجامع الکبیر
- الحاوی للفتاوی
- إحیاء المیت بفضائل اهل البیت
- الحبائک فی أخبار الملائک
- الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور
- الدرر المنتثرة فی الأحادیث المشتهرة
- الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج
- الروض الأنیق فی فضل الصدیق
- العرف الوردی فی أخبار المهدی
- الغرر فی فضائل عمر
- الفیة السیوطی (الفیة الحدیث): پیرامون مصطلح‌الحدیث
- الکاوی علی تاریخ السخاوی (این کتاب را در پاسخ به اتهامات سخاویعلیه خود نگاشت)
- اللآلئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة
- المَدْرَج إلی المُدْرَج
- المزهر فی علوم اللغة وأنواعها
- المهذب فیما وقع فی القرآن من المعرب
- أسباب ورود الحدیث
- أسرار ترتیب القرآن
- أنموذج اللبیب فی خصائص الحبیب
- إرشاد المهتدین إلی نصرة المجتهدین
- إعراب القرآن
- إلقام الحجر لمن زکی ساب أبی بکر وعمر
- تاریخ الخلفاء
- تحذیر الخواص من أحادیث القصاص
- تحفة الأبرار بنکت الأذکار النوویة
- تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی
- تزیین الممالک بمناقب الإمام مالک
- تمهید الفرش فی الخصال الموجبة لظل العرش
- تنویر الحوالک شرح موطأ مالک
- تنبیه الغبیّ فی تبرئة ابن عربی
- حسن المحاضرة فی أخبار مصر والقاهرة
- در السحابة فیمن دخل مصر من الصحابة
- ذم المکس
- شرح السیوطی علی سنن النسائی
- صفة صاحب الذوق السلیم
- طبقات الحفّاظ
- طبقات المفسرین
- عقود الجمان فی علم المعانی والبیان
- عقود الزبرجد علی مسند الإمام أحمد فی إعراب الحدیث
- عین الإصابة فی معرفة الصحابة
- کشف المغطی فی شرح الموطأ
- لب اللباب فی تحریر الأنساب
- لباب الحدیث
- لباب النقول فی أسباب النزول
- ما رواه الأساطین فی عدم المجیء إلی السلاطین
- مشتهی العقول فی منتهی النقول
- مطلع البدرین فیمن یؤتی أجره مرتین
- مفتاح الجنة فی الاعتصام بالسنة
- مفحمات الأقران فی مبهمات القرآن
- نظم العقیان فی أعیان الأعیان
- همع الهوامع شرح جمع الجوامع
- الفارق بین المصنف و السارق: این کتاب از اولین نوشتارها دربارهٔ مالکیت فکری است.
- قطر الدرر
- وفات علامه سیوطی رحمه الله
علامه سیوطی رحمه الله پس از عمری تلاش و خدمت در راه دین سرانجام به ظاهر به ورم انگشت دست مبتلا گردیدند و بر اثر همین بیماری به ظاهر ساده در آخر شب جمعه 19 جمادی الاول سال 911 روحش از قفس عنصری پرواز کرد و به آشیانه قدس برای همیشه آرام گرفت و روز بعد در زادگاهش به خاک سپرده شد.
جانیست که به عاریت مرا داده خدا تسلیم کنم چون وقت تسلیم آید
در این قفس نه سزای چو من خوش الحان است روم به گلشن رضوان که مرغ آن چمنم
برگرفته از کتاب: زندگی‌نامه مصنفین
