برخی پژوهشگران معتقدند ابن هیثم نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را محاسبه کرده است. ابن هیثم با معیار متعارف اندازه‌گیری طول در زمان خود، که واحد ذرع بود، سرعت نور و دور کره زمین را اندازه گرفت. وی نخستین کسی است که ۷۰۰ سال قبل از نیوتن به بررسی ویژگی‌های نور پرداخت. ابن هیثم را اولین دانشمندی می‌شناسند که از روش مبتنی بر آزمایش در کارهایش استفاده کرد.ابن هیثم بر آن بود که تنها راه رسیدن به حق، دانشی است که بر پایهٔ امور حسی و عقلی ـ یعنی طبیعیات و الهیات و منطق باشد.او در بصره منصب دیوانی داشت، و به جنون تظاهر کرد تا برکنارش کنند و بتواند به علم که بدان علاقهٔ بیشتری از کار خود داشت، بپردازد. او سپس به مصر و نزد الحاکم فرمانروای فاطمی آنجا رفت. در مصر، ابن هیثم در صدر گروهی از مهندسین در خصوص نیل و تنظیم جریان آن پژوهش کرد ولی به این نتیجه رسید که این کار ممکن نیست. خلیفه از این نتیجه عصبانی گشت و ابن هیثم را به جای یک منصب علمی به کار دیوانی برگمارد. ابن هیثم پذیرفت ولی دوباره به جنون تظاهر کرد، که خلیفه او را در خانه‌اش زندانی، اموال وی را مصادره و کسی را به عنوان قیم او منصوب کرد. پس از مرگ الحاکم دیگر به جنون تظاهر نکرد و آزاد شد و اموالش را پس گرفت. باقی عمر مشغول رونوشت‌نویسی از کتب علمی بود.
نام مستعار ابن هیثم، بطلمیوس دوم یا به زبانی ساده «فیزیک‌دان» سده‌های میانه (قرون وسطا) در میان اروپائیان است. ابن هیثم تفاسیر روشنگری در آثار ارسطو، بطلمیوس و اقلیدوس، ریاضی‌دان یونانی دارد. هرچند که او در بصره متولد شد، اما عمدتاً در قاهرهٔ مصر زندگی کرد.
- فعالیت‌های ابن هیثم:
ابن هیثم پدر علم فیزیک نور و آغازکننده تحولاتی است که بعدها به ساخت دوربین عکاسی، دوربین سینما و پروژکتور پخش فیلم منجر شد. - فعالیت‌های وی عبارتند از:شناخت فیزیک نور و ساخت ذره‌بین:ابن هیثم تلاش زیادی در شناخت فیزیک نور انجام داد. او رساله‌ای دربارهٔ نور نوشت و ذره‌بین را ساخت. به نسبت زاویه تابش و زاویه انکسار پی برد و اصول تاریک‌خانه را شرح داد و در مورد قسمت‌های مختلف چشم بحث کرد. رسالهٔ نور ابن هیثم نفوذ زیادی در اروپا گذاشت.
شهرت ابن هیثم در نجوم بیشتر به سبب تألیف رساله‌ای است به نام مقاله فی هیئته العالم. این رساله تنها نوشته نجومی ابن هیثم است که در سده‌های میانه به باختر راه یافته به زبان‌های اسپانیایی و لاتینی ترجمه شده است. در این رساله ابن هیثم ثابت می‌کند که اگر ماه مانند آینه‌ای رفتار کند، لازم می‌آید که سطحی از ماه که نور خورشید را به زمین باز می‌تاباند کوچک‌تر از سطحی باشد که ما می‌بینیم، پس نتیجه می‌گیرد که ماه نور عرضی خود را در دریت مانند اجسام منیر، یعنی از همه سطح خود و در همه جهات گسیل می‌دارد، این نظر با استفاده از یک ذات‌الثقبتین نجومی ثابت می‌شود. از این رو وی آسمان را متشکل از مجموعه‌ای از پوسته‌های کروی (با افلاک) هم مرکز فرض کرده است که برهم مماس‌اند و درون یکدیگر می‌چرخند، در داخل ضخامت هر پوسته، که نماینده فلک یکی از سیارات است، پوسته‌های هم مرکز و خارج از مرکز و کرات کامل دیگری وجود دارد که به ترتیب با افلاک خارج از مرکز و افلاک تدویر متناظرند. همه پوسته‌ها و کره‌ها سر جای خود و به گرد مرکز خود می‌چرخند، و از ترکیب آنها حرکت ظاهری سیاره که طبق فرض روی استوای فلک تدویر قرار دارد، پدید می‌آید.
- اختراع دوربین عکاسی:سال‌ها قبل از اینکه عکاسی اختراع شود، اساس کار دوربین عکاسی وجود داشت. ابن هیثم در سدهٔ پنجم هجری/یازدهم میلادی ابزاری را به نام جعبه تاریک (camera obscura) را برای بررسی خورشیدگرفتگی به کار برده بود. این ابزار در زمان جنگ‌های صلیبی به اروپا راه یافت. اتاقک تاریک، عبارت بود از جعبه یا اتاقکی که فقط بر روی یکی از سطوح آن روزنه‌ای ریز، وجود داشت. عبور نور از این روزنه باعث می‌شد که تصویری نسبتاً واضح اما به صورت وارونه در سطح مقابل آن تشکیل شود.
این وسیله به شدت مورد توجه نگارگران قرار گرفت، بدین گونه نخستین سنگ بنای سینما گذاشته شد.
- اندازه‌گیری سرعت صوت و دور کره زمین:ابن هیثم نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را اندازه گرفت است. او با معیارهای متعارف اندازه‌گیری در زمان خودش که ذرع بود، سرعت نور را محاسبه کرد و دور کرهٔ زمین را اندازه گرفت.حل مسئله زیر یکی از کارهای معروف او است:«در صفحه دایره‌ای به مرکز O و به شعاع R، دو نقطه ثابت B,A داده می‌شود. هرگاه دایره را به مثابه آیینه‌ای فرض کنیم بر آن، نقطه‌ای چون M بیابید که شعاعی نورانی که از A خارج می‌شود پس از منعکس شدن در نقطه M، بر B بگذرد.»ابن هیثم این مسئله را با استفاده از یک معادله چهارم و از تقاطع یک هذلولی متساوی القطرین و یک دایره حل کرده‌است.
فعالیت‌ها و اکتشافات ابن هیثم بسیار زیاد است که برای پی بردن به آنها باید به کتاب‌هایی که زندگی‌نامه او را مورد تحقیق قرار داده‌اند، مراجعه نمود.
- آثار:المناظر.مقالة فی التحلیل والترکیب.میزان الحکمة.تصویبات علی المجسطی.مقالة فی المکان.التحدید الدقیق للقطب.رسالة فی الشفق.کیفیة حساب اتجاه القبلة.المزولة الأفقیة.شکوک علی بطلیموس.مقالة فی قرسطون.إکمال المخاریط.رؤیة الکواکب.مقالة فی تربیع الدائرة.المرایا المحرقة بالدوائر.تکوین العالم.مقالة فی صورة الکسوف.مقالة فی ضوء النجوم.مقالة فی ضوء القمر.مقالة فی درب التبانة.کیفیات الإظلال.مقالة فی قوس قزح.الشکوک فی الحرکة المتعرجة.التنبیه علی ما فی الرصد من الغلط.ارتفاعات الکواکب.اتجاه القبلة.نماذج حرکات الکواکب السبعة.نموذج الکون.حرکة القمر.مقالة مستقصاة فی الاشکال الهلالیة.الحرکة المتعرجة.رسالة فی الضوء.رسالة فی المکان.تأثیر اللحون الموسیقیة فی النفوس الحیوانیة.اختلاف منظر القمر.أصول المساحة.أعمدة المثلثات.المرایا المحرقة بالقطوع.شرح أصول إقلیدس.رسالة فی مساحة المسجم المکافی.خواص المثلث من جهة العمود.القول المعروف بالغریب فی حساب المعاملات.قول فی مساحة الکرة.الجامع فی أصول الحساب.
کتاب فی تحلیل المسائل الهندسیة.
- یادبودها:سیارک شماره ۵۹۲۳۹ به افتخار این دانشمند ابن هیثم نامگذاری شده‌است.سال ۲۰۱۵ که سال جهانی نور نامگذاری شده بود مصادف با هزارمین سالگرد کتاب المناظر نیز بود که توسط یونسکو از خدمات ابن هیثم تجلیل شد.
یک دهانه آتشفشانی در کره ماه، Alhazen (نام لاتین ابن هیثم) نامگذاری شده‌است.
- وفات:
ابن هیثم در سال 430 ه‌ق، برابر 1039 م، در قاهره دیده از جهان فرو بست. - ✍️ محمد مکفی رودی
