اصلاح و تزکیه-دعا؛ مغز عبادت‌ها و دریچه‌ای به‌سوی قرب الهی

دعا، در میان همه‌ی عبادت‌ها، جایگاهی یگانه و شأنی بس والا دارد. اگر نماز، روزه، زکات و حج، به انگیزه‌هایی صرفاً دنیوی انجام گیرند، از حقیقت خود تهی می‌شوند و پاداشی در پی نخواهند داشت. اما شگفت آن‌که دعا، حتی اگر برای نیازهای دنیوی باشد، باز هم عبادت است و مشمول ثواب الهی.

برای نمونه، اگر بنده‌ای از پروردگار خویش، مال، روزی، فرزند، آرامش یا گشایش در گرفتاری‌هایش را بخواهد، همچنان در حال عبادت است و از فضل الهی بی‌نصیب نخواهد ماند. این ویژگیِ شگرفِ دعا، برخاسته از ذات آن است؛ چراکه دعا، چیزی نیست جز ابراز عجز و فقر بنده در برابر غنای مطلق پروردگار. چه برای دنیا باشد، چه برای آخرت؛ همین حالت تضرع، خشوع و شکستنِ غرور در برابر معبود، محبوب و مقبول در درگاه حضرت حق است.

امام غزالی رحمه‌الله در این‌باره می‌نویسد: اگر پزشکی به بیماری توصیه کند که فردا چیزی نخورد، زیرا برای او زیان‌بار است، و آن بیمار از غذا پرهیز کند، نیت او سلامتی است. حال اگر در همان حال، نیت روزه نیز داشته باشد، ثواب روزه‌ی خالص نصیبش نخواهد شد، چرا که قصد اصلی‌اش عبادت نبوده است. به همین قیاس، اگر کسی تنها برای فرار از هزینه‌ی اقامت، در مسجد اعتکاف کند، پاداش اعتکاف ناب را نخواهد یافت.

اما در دعا چنین نیست؛ حتی اگر همه‌ی خواسته‌های بنده رنگ و بوی دنیا داشته باشند، باز هم دعا عبادت است و پاداش دارد. زیرا حقیقتِ دعا، اظهار نیاز در پیشگاه بی‌نیاز است؛ و هر جا که بنده‌ای با نیازی به سوی خدا رود، نشانی از عبودیت و فروتنی در آن موج می‌زند.

دعا، تجلّی بندگی‌ است؛ خواه در طلب دنیوی، خواه در تمنای اُخروی. تا زمانی که هدف آن، امری حرام نباشد، همواره در دایره‌ی عبادت قرار دارد.
رسول اکرم ﷺ می‌فرمایند:
«اگر بند کفش یکی از شما پاره شد، آن را از خدا بخواهد!»
در روزگاری زندگی می‌کنیم که غفلت از یاد خدا، آرامش را از دل‌ها ربوده و اضطراب را جایگزین آن ساخته است. دل‌ها، دیگر با شنیدن آیات الهی نمی‌لرزند؛ و نماز، واپسین رشته‌ی اتصال با خدا شده است، آن‌هم گاه به شکلی بی‌روح و بی‌توجه، چنان‌که گویی نمی‌دانیم در برابر که ایستاده‌ایم.

در این میان، دعا عبادتی است که متأسفانه به دست فراموشی سپرده شده؛ در حالی‌که خداوند فرموده است:
«هرکس از دعا کردن روی‌گردان باشد و از سرِ تکبّر از آن دوری گزیند، به زودی به دوزخ افکنده خواهد شد.»

آری، دعا مغز و جان‌مایه‌ی عبادت‌هاست. اما بسیاری از ما، آن را تنها برای پیران، دردمندان یا درماندگان می‌دانیم. یا گمان می‌بریم دعا زمانی کارگر است که همه راه‌ها بسته شده باشند. گاه حتی از دعا کردن شرم داریم، و این شرم، خود نشانه‌ای‌ست که هنوز لذتِ شیرین خشوع، اخلاص و بندگی راستین را نچشیده‌ایم.

برگرفته از کتاب: مواعظ حکیم الاُمّة
مولف: حکیم الامت مولانا اشرف علی تهانوی