۱. خواب معروف که برای مطلق خواب‌ها گفته می‌شود که همان «نَوم» باشد. این کلمه در سه جای قرآن آمده: الف) به صورت نکره: ﴿لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ﴾ (بقره/255) او را نه چرتى و نه خوابى فرا نمىگيرد (و همواره بيدار است و سستى و رخوت بدو راه ندارد). ب) به صورت معرفه با «ال»: ﴿وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً﴾ (فرقان/47) اين خدا است كه براى شما شب را (همچون) پوشش، و خواب را (مايه) آرامش و آسايش، و روز را (هنگام) بيدارى (و جنبش و تلاش و كوشش) نموده است. ج) به صورت اضافت: ﴿وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً﴾ (نبأ/9) و خواب‌تان را مايه آرامش و آسايش‌تان نكردهايم؟. نوم برای دیگر اشیاء نیز استعمال می‌شود، مانند: «نامت الريحُ إذا سكنت، و نامت النارُ إذا هَمَدَت، و نام الثوبُ إذا أخلق» (جمهرۀ اللغۀ، 2/992). «مَنَام» که در چهار جای قرآن کریم به کار رفته است نیز به معنای «نوم» است.
2. چرت زدن یا ابتدا و مقدمه خواب که با لفظ «سِنَة» بیان شده است. «سِنَة» مصدری واوی (مثال) از «وَسِنَ، یَوسَنُ» که در اصل خود «وَسن» بوده، می‌باشد. در کلام الهی آمده است: ﴿لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ﴾ (بقره/255) او را نه چرتى و نه خوابى فرا نمىگيرد (و همواره بيدار است و سستى و رخوت بدو راه ندارد). در تعریف «سِنَۀ» آمده: «اختلاط النوم بالعين قبل استحكامه» (جمهرۀ اللغۀ، 2/863) آمدن خواب به چشم قبل از اینکه خواب سنگین شود.
3. شروع خوابیدن که هنوز خواب سبک است و سنگین نشده است (خواب اندک) و در کلام الهی به نام «نُعاس» نامیده شده است. این کلمه نیز در دو جای قرآن آمده که یکی از آنها مربوط غزوه احد و دیگری مربوط به غزوه بدر می‌باشد. الف) ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً﴾ (آل‌عمران/154) سپس به دنبال اين غم و اندوه، آرامشى به گونه خواب سبكى بر شما چيره كرد. ب) ﴿إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ﴾ (انفال/11) (اى مؤمنان! به ياد آوريد) زمانى را كه (از دشمنان و كمآبى به هراس افتاديد و خداوند) خواب سبكى بر شما افگند.
4. خواب اندک اول شب یا خواب مخصوص شب را «هُجوع» گویند. این خواب فقط یک بار در قرآن کریم به عنوان صفت خیری برای متقین ذکر شده که خواب شب آنها اندک بود و آن آیه عبارت است از: ﴿كانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ﴾ (ذاریات/17) آنان اندكى از شب مىخفتند. ازهری معتقد است که «هجعۀ» خواب سبک اول شب را گویند. (رک: تهذیب اللغۀ، 1/94) بسیاری از مفسرین و لغت‌شناسان معنای «هجوع» را خواب مخصوص شب بیان کرده‌اند. این کم خوابیدن در شب برای کسانی است که اول شب متصل بعد از نماز عشاء می‌خوابند و آخر شب را بیدار و مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگارشان هستند.
5. خواب عمیقی که با مرگ اندکی فاصله داشته باشد را «رُقود» گویند (مفردات الفاظ القرآن، 362) به همین خاطر است که قبر را نیز مرقد نامند. کلمه «رُقود» یک بار در قرآن و برای اصحاب کهف آمده است: ﴿وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ﴾ (کهف/18) (اى مخاطب! اگر چنين مىشد كه بديشان بنگرى) در حالى كه ايشان خفته بودند، آنان را بيدار مىانگاشتى. «رقود» جمع اسم فاعل «راقد» است، مانند: «قعود» که جمع «قاعد» می‌باشد. «مرقد» هم که از «رقد» گرفته شده نیز فقط یک بار در سوره مبارکه یاسین آیه 52 ذکر شده است.
6. خواب هنگام ظهر و چاشتگاه «قيلوله» نامیده می‌شود. این خواب نیز در یک جای قرآن ذکر شده که عبارت است از: ﴿وَكَم مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَيَاتًا أَوْ هُمْ قَائِلُونَ﴾ (اعراف/4) چه بسيار شهرها و آبادی‌هايى كه آنها را (به سبب گناهان فراوان ساكنان آنجاها) ويران كردهايم و عذاب ما مردمان آنجاها را در بر گرفته است، در شبانگاهان (كه در خواب ناز بودهاند، مانند قوم لوط) يا در چاشتگاهان كه به استراحت پرداختهاند (مانند قوم شعيب). حروف اصلی «قائلون» «ق ی ل» است که یکی مصدرهایش «قيلوله» می‌باشد و نباید با مصدر و اصل «قول» اشتباه گرفته شود. (رک: آذرتاش آذرنوش، 896)
یادآوری:
الف) ترجمه آیات از تفسیر نور آقای مصطفی خرمدل آمده است.
ب) در این تحقیق صرف بررسی حالت و وقت خواب در کلام الهی انجام شده و به فضیلت و برتری هیچ‌کدام از آنها اشاره‌ای نشده است. برای برتری برخی حالات و اوقات خوابیدن باید به دیگر تحقیقات مراجعه شود.
✍️ محمد مکفی رودی
