برای تعیینِ مصداقِ «اهل‌بیت» بهترین مستند «کتاب‌الله» و «سنت رسول‌الله» است. قرآن «فصل‌الخطاب»، «اصل‌الاصول»، «اولین محور» و «اصلی‌ترین دلیل مسلمین» است، در وصفِ قرآن آمده که «هدی للمتقین»، «هدی للناس» و «یهدی للتی هی أقوم». خداوند متعال در قرآن فرموده است: «فَإِنْ تَنازَعْتُمْ في شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَي اللَّهِ وَ الرَّسُولِ» [نساء: 59] اگر شما در امری نزاع و اختلاف‌نظر داشتید به «کتاب‌الله» و «رسول‌الله» مراجعه کنید و وقتی رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم در قید حیات نیستند «سنت رسول‌الله» فصل‌الخطاب قرار می‌گیرد، به‌همین خاطر برای اثبات این مطلب که «همسران رسول‌الله جزو اهل‌بیت‌اند» فقط از آیات استناد شده است.
- مصداق «اهل‌بیت» در عرف
از نظر لغت، عرف، عقل و شرع اولین کسانی که «اهل‌بیتِ» هر شخص نامیده می‌شوند «اعضای خانواده»ی او هستند.
در سخنان عادی وقتی از مردی سؤال شود که متأهل هستی یا مجرد؟
▫️- اگر همسر داشته باشد می‌گوید متأهلم؛ یعنی اهل دارم و منظورش از «اهل» همسرش (زنش) است.
▫️- اگر همسر (زن) شخصِ پیرمردی فوت کند و چندین فرزند و نوه داشته باشد می‌گویند مجرد شده است.
▫️- وقتی دو نفر ازدواج می‌کنند به اصطلاح بلوچ‌ها می‌گویند «فلانی گِس کُرت» یعنی زن گرفت، او هر چند قبلا هم ساختمان و منزل (گِس) داشته باشد، اما بعد از ازدواج می‌گویند دارای خانه و منزل شد.
▫️- زوجین وقتی به خانۀ بخت و حجله می‌روند دو نفر هستند و وقتی پیر می‌شوند و فرزندان پیِ بخت‌شان می‌روند همان دو نفر باقی می‌مانند. پس اهل‌بیتِ اصلی همان دو نفر هستند که خانه را به‌عنوان ازدواج بنا کرده‌اند و تا آخر در آن خانه می‌مانند.
▫️- وقتی کسی شما را خانوادگی دعوت کند، رفیقه‌ی حیات و نصف ایمان خودتان را همراه‌تان می‌برید، همسر از اعضای درجه یک خانواده است، الآن هم هنگام ملاقاتِ زندانی، هنگام تحویل دادنِ جسد میت و غیره زن را از اعضای درجۀ یک خانواده می‌دانند.
- مصداق «اهل‌بیت» از نظر قرآن
خداوند در قرآن مجید خانم شخص را «اهل‌بیت» او دانسته است. در زیر چند آیه به‌عنوان نمونه ذکر می‌شود؛
1- در آیۀ 33 سورۀ مبارکۀ «احزاب» کلمۀ «بیت» سه مرتبه ذکر شده است؛ سه بار به‌صورت جمع «وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ»، «وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيَاتِ اللهِ وَالْحِكْمَةِ» و یک‌مرتبه به‌صورت مفرد «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ». این آیات در خانه‌های پیغمبر و امهات‌المومنین تلاوت می‌شدند، لذا مراد از «أَهْلَ الْبَيْتِ» امهات‌المؤمنین هستند.
2- در آیۀ 53 همین سوره (احزاب) الله تعالی می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاَّ أَن يُؤْذَنَ لَكُمْ» [أحزاب: 53]، بدون اجازه وارد خانه‌های پیامبر نشوید. در ادامه خداوند متعال می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ» [أحزاب: 53] وقتی شما از آنها یعنی همسران رسول‌الله چیزی خواستید از پشت پرده بخواهید. داخل خانه‌های پیامبر چه کسانی زندگی می‌کردند؟ آیا غیر از همسران پیامبر بودند؟ پس رسول‌الله و همۀ همسران پاک‌شان که در خانه‌های‌شان بودند «اهل‌بیت» او نامیده می‌شوند.
- رفع شبهه
در آیۀ «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» [أحزاب: 33] ضمیرِ خطاب به‌صورت «مذکر» آمده است. برخی می‌گویند چون خطاب مذکّر است، خانم‌های پیامبر را شامل نمی‌شود.
پاسخ این است که در این آیه هرچند «وَيُطَهِّرَكُمْ» به‌اعتبار لفظ، مذکر است، اما خطاب مذکر به‌اعتبار معنا مرد و زن را شامل می‌شود. در این مورد به نمونه‌های دیگری از آیات قرآن اشاره و استناد می‌شود:
▫️- در آیۀ 73 سورۀ مبارکۀ هود، وقتی فرشتگان بی‌بی ساره را به داشتنِ فرزندی به نام اسحاق مژده دادند، خطاب به او گفتند: «أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَهِ ۖ رَحْمَتُ اللَهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ» [هود: 73] خطاب فقط به یک خانم است، اما «عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ» با صیغۀ جمع و مذکر آمده است چراکه «ضمیر مذکر» به اعتبار تغلیب «جنس مذکر و مونث» همه را شامل می‌شود.
▫️- در سورۀ مبارکۀ بقره خداوند متعال تمام مؤمنین اعم از زن و مرد را با صیغۀ مذکر خطاب می‌کند و می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ» [بقره: 183] در این آیه صیغۀ مذکر بالاتفاق تمام زنان را تغلیباً شامل می‌شود و بر همۀ آنها نیز روزه فرض است.
▫️- در آیۀ 10 سورۀ مبارکۀ «طه» خداوند متعال سخنان حضرت موسی علیه‌السلام را نقل می‌کند که خطاب به همسرش فرمود: «قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا» [طه: 10] در این آیه فعل به‌صورت جمع و مذکّر آمده است، مذکربودنش به اعتبار لفظ «أهل» است.
3- در سوره مبارکۀ (الذاریات) آیۀ 26 «فَرَاغَ إِلَىٰ أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِينٍ» مراد از «أهل» به غیر از خانم حضرت ابراهیم علیه‌السلام کسی دیگر مراد نیست. در این آیه «أهل» فقط به بی‌بی ساره که همسر حضرت ابراهیم علیه‌السلام است گفته شده، معلوم می‌شود زنِ شخص «اهلِ بیت» اوست.
4- خانم عزیز مصر می‌گوید: «قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا» [یوسف: 25] در این آیه مراد از «أهل» خانمِ عزیز مصر است. آیا خانم عزیز مصر و خانمِ حضرت ابراهیم «أهل» آنها هستند و خانم‌های رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌سلّم اهل او نیستند؟
5- حضرت موسی علیه‌السلام به کوه «طور» می‌روند، قرآن در سورۀ «قصص» می‌فرماید: «فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آَنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا» [قصص: 29]، همچنین در سورۀ «طه» می‌فرماید: «إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا» [طه: 10] اینجا «أهل» چه کسی است؟ آیا غیر از همسر حضرت موسی علیه‌السلام است؟ آیات سوره‌های «قصص» و «طه» همین مسأله را نشان می‌دهند که مراد از «أهل» فقط خانم حضرت موسی علیه‌السلام است.
6- در آیه‌های 65 و 88 سورۀ مبارکۀ «یوسف»، «نَميرُ أَهْلَنا وَ نَحْفَظُ أَخانا» [یوسف: 65] و «قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ» [یوسف: 88]. مراد از «أهل» چه کسانی هستند؟ معلوم می‌شود به زن و فرزند «أهل» گفته می‌شود.
7- خداوند متعال در سورۀ «أعراف» در واقعۀ حضرت لوط می‌فرماید: «فَأَنجَيْنَاهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ» [أعراف: 83]. همچنین در سورۀ «صافّات» می‌آید: «إِذْ نَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ أَجْمَعِينَ إِلَّا عَجُوزًا فِي الْغَابِرِينَ» [صافّات: 134-135] در این آیات استثنا از نوعِ «متصل» است، یعنی همسر از جنسِ «أهل» است و در«أهل» داخل است. اگر استثنا متصل نبود «إمرأة» از آن استثنا نمی‌شد. از اسلوب آیه معلوم می‌شود همسرِ هر شخص اهلِ اوست.
8- در آیۀ «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَ أَهْلِیکمْ ناراً» [تحریم: 6] همه مفسرین «أهل» را به زن و فرزند ترجمه می‌کنند.
9- در سورۀ «نور» خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّىٰ تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَىٰ أَهْلِهَا» [نور: 27]، «أهل» به زن و فرزند شخص اطلاق شده است.
- آیاتی که بر «اهل‌بیت»بودن همسران پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم دلالت می‌کنند
در زیر چند آیه را به‌عنوان نمونه می‌آوریم که در آنها مراد از «أهل‌ال‌بیت» همسران رسول‌الله هستند؛
1- خداوند در سورۀ «آل‌عمران» خطاب به پیامبر می‌فرماید: «وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ» [آل‌عمران: 121] در آن زمان یک‌سال بیشتر از ازدواج حضرت علی و حضرت فاطمه رضی‌الله‌عنهما نگذشته بود؛ نه حسن رضی‌الله‌عنه به‌دنیا آمده بود و نه حسین رضی‌الله‌عنه. تمام مفسرین می‌نویسند که در این روز پیامبر از خانه حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها خارج شد، لذا در این آیه مراد از «أهل» همسر رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم، یعنی حضرت عایشه رضی‌الله‌عنهاست.
- فلسفۀ حدیث کساء
روایتی است که وقتی آیه 33 سورۀ احزاب «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» نازل شد، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم حضرت علی، حضرت فاطمه، حضرت حسن و حضرت حسین رضی‌الله‌عنهم را خواست، آنها را زیر قبای خود کرد و فرمود: اینها اهل‌بیت من هستند. حضرت امّ سلمه رضی‌الله‌عنها گفت: من چی یا رسول‌الله؟ رسول‌الله فرمود: «أنتِ علی الخیر» بعضی در ترجمۀ این جمله تحریف می‌کنند و آن را به «برو کنار» ترجمه می‌کنند. البته در این واقعه اگرچه زیر قبای پیامبر 4 نفر بودند و 12 نفر نبودند؛ لذا دعوی برای 12 نفر و دلیل برای 4 نفر!!
اگر حدیث کساء و عبا نبود، آیۀ 33 سورۀ احزاب حضرت فاطمه، حضرت علی و فرزندان‌شان را شامل نمی‌شد چون اهل‌بیتِ اصلیِ رسول‌الله ازواج ایشان هستند. ازآنجایی‌که آیه این چهار تن را شامل نمی‌شد، رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم با روایت این چهار تن را جزو اهل‌بیتِ خود و شامل این آیه قرار دادند. این حدیث فقط بیانگر آن است که دایرۀ این آیه وسیع است و منحصر به ازواج مطهّرات نیست.
2- در آیۀ 32 سورۀ أحزاب خطاب، اول به همسران پیامبر است؛ «یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ» [أحزاب: 32]. بنابراین همسران پیامبر اهل‌بیتِ او هستند.
بیت نبی، بیت أمّهات‌المومنین است؛ حضرت خدیجه، حضرت عایشه صدّیقه، حضرت صفیه، حضرت جویریه، حضرت زینب بنت جحش، زینب بنت خزیمه، حضرت سوده، حضرت امّ سلمة، حضرت میمونة بنت حارث، حضرت امّ حبیبة، حضرت حفصه رضی‌الله‌عنهن همه جزو «اهل‌بیت پیامبر» هستند.
- آیا بیرون رفتن زنان از خانه‌ها مطلقاً ممنوع است؟
«وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَىٰ ۖ » در این آیه خداوند متعال زنان را به ماندن در خانه‌ها دستور داده است، یعنی بدون نیاز از خانه خارج نشوند بلکه در خانه بمانند. البته بیرون رفتن خانم‌ها از خانه‌ها مطلقا ممنوع نیست، اگر آنها برای نیاز خود و با رعایت موازین شرعی از خانه خارج شوند اشکالی ندارد. اگر دستورِ ماندن در خانه‌ها مطلق می‌بود پیغمبر همسرانش را به حج و غزوات نمی‌برد. پس معلوم می‌شود خروج زنان از منزل به شکل جاهلی و با آرایش ناجایز است.
3- قرآن می‌فرماید: «وَ الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّباتِ» [نور: 26] در رأس «طیّبات» همسران پاک رسول‌الله و در رأس «طَّيِّبينَ» رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم قرار دارند و در خصوصِ حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها «طیّبات» به‌صورت خاص و مستقیم صدق پیدا می‌کند چون آیه در رابطه با ایشان نازل شده است.
نکته
زن حضرت نوح و زن حضرت لوط علیهما‌السلام هرچند کافره ولی پاکدامن بودند، در شریعت آنها نکاح کافر جایز بود. لذا آنها باآنکه کافره بودند اما در «وَ الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّباتِ» [نور: 26] داخل‌اند. در شریعت حضرت یعقوب علیه‌السلام نکاح دو خواهر و در شریعت حضرت آدم علیه‌السلام نکاح خواهر جایز بود، هر شریعت جزئیات خاص خود را دارد.
- واقعۀ «افک» و بیان برائت حضرت عایشه
رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها را خیلی دوست داشت. عبدالله ابن اُبَیّ از طریق مسأله «إفک» خواست تا پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم را اذیت کند، خداوند می‌فرماید: «وَ الَّذي تَوَلَّي کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظيمٌ» [نور: 11] کسی که به پیامبر توهین می‌کند و در رأس فتنه است برای او عذاب عظیم است، چون تهمت به انسان‌های پاکی مانند حضرت عایشه و همسران پیامبر در واقع تهمت به خود پیامبر و توهین به دربار رسالت است.
خداوند متعال پاکان را به نحوی تبرئه می‌کند؛ از حضرت یوسف علیه‌السلام یکی از خویشاوندان عزیزِ مصر با کارشناسی دفاع کرد، برائتِ بی‌بی‌مریم را فرزندش بیان کرد، اما برائت حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها را خداوند بیان کرد، چنان‌که می‌فرماید: «أُولئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُمْ» [نور:26].
4- خداوند ضمن هشدار به ازواجِ مطهّرات رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌و‌سلّم می‌فرماید: «عَسَىٰ رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَيْرًا مِنْكُنَّ» [تحریم: 5] بنا بر این آیه همۀ همسران پیامبر «ازواج» او هستند، هم حفصه جزو ازواج پیامبر است و هم عایشه.
- آیا در شهر مدینه خانم‌های بهتری از همسران پیامبر بودند؟
به شهادت آیۀ 5 سورۀ مبارکۀ «تحریم» خانم‌های بهتری از همسران پیامبر در مدینه وجود نداشتند. در آیه 5 سوره «تحریم» خداوند متعال به همسران پیامبر هشدار می‌دهد که اگر شما دو مرتبه علیه پیامبر دسیسه داشته باشید نزدیک است پیامبر شما را طلاق بدهد. «عَسَىٰ رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَن يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَيْرًا مِّنكُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُّؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَائِحَاتٍ ثَيِّبَاتٍ وَأَبْكَارًا» [تحریم: 5]. بنابراین از آیه ثابت می‌شود که از همسران پیامبر خانم‌های بهتری در مدینه وجود نداشت و اولین مصداقِ صفاتی که در آیه ذکر شده‌اند همسرانِ پیامبر هستند.
وقتی رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌و‌سلّم از همسرانش خواست که بین او و طلاق یکی را انتخاب کنند و آنها گفتند ما طلاق نمی‌خواهیم، نه‌تنها اینکه خداوند متعال به پیغمبر اجازه نداد که همسرانش را طلاق بدهد بلکه به آنها سه جایزه نیز داد: «لا یحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجٍ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ» [أحزاب: 52]. 1- بعد از این، برای تو (ای پیامبر) ازدواج با هیچ زنی جایز نیست؛ یعنی اجازه ندارید بر همسران‌تان هوو بیاورید. 2- آنها را طلاق ندهید؛ 3- «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»
در حدیث هم نیامده که پیامبر بعد از این واقعه همسرانش را طلاق داده باشد، البته رسول اکرم حضرت حفصه رضی‌الله‌عنها را یک طلاق داد و سپس به او رجوع کرد.
- نتیجه‌گیری
از آیات مختلفی که خوانده شد معلوم می‌شود خانمِ هر شخص اهل‌بیتش محسوب می‌شود و همۀ همسران پیامبر «اهل» او هستند و به تعبیر قرآن تمام همسران پیامبر «أمهات‌المؤمنین»اند. پاک‌ترین و شایسته‌ترین خانم از امت مسلمه خانم‌های پیغمبر و بهترین مادران «امهات‌المؤمنین» هستند.
- درس‌گفتار شیخ‌التفسیر مولانا محمدحسین گرگیج، امام‌جمعه اهل‌سنت آزادشهر و مدیر مدرسه دینی فاروقیه گالیکش/ مسجد جامع مکی زاهدان/ جمعه 20 مهر 1397
منبع: سنی‌آنلاین
دیدگاهتان را بنویسید